Ayrımcılığın Kökleri ve Engellilere Yönelik Ayrımcılık Üzerine
Ayrımcılığın Tarihsel Kökleri ve
Engellilere Yönelik Ayrımcılık Üzerine
İnsanlık ölçeğinde yürürlükte olan, tarihin en eski ve en yaygın değer yargısı ve davranışıdır ayrımcılık. Çeşitli türleriyle ve boyutlarıyla binlerce yıldan beri süregelmektedir. Coğrafi ayrımcılık, cins ayrımcılığı, sınıfsal ayrımcılık, ırk ayrımcılığı, azınlıkta olan toplumsal kümelere ve kategorilere karşı yöneltilen ayrımcılık türleri... bu zincir böylece uzayıp gider.
Peki nedir tarihsel ve toplumsal nedenleri ayrımcılığın?
Öyle sanıyorum ki, başlangıçta, beslenme kaynaklarının sınırlılığı yol açmıştır ayrımcı uygulamalara ve değer yargılarına. İlkel atalarımız, klan adını verdiğimiz küçük kandaş topluluklar halinde yaşmaktaydılar. Bilgi ve teknik bakımından o günkü gelişmişlik düzeyinde, klan üyelerinin karnını doyurmak ve klanı ayakta tutmak için olağan-üstü bir çaba harcanması gerekmekteydi. Bu yüzden her klan, sahip olduğu yaşam alanını korumak ve genişletmek uğruna, diğer klanlarla savaşmak ya da her an savaşa hazır olmak zorundaydı. Aksi halde yok olup giderdi. Çünkü etrafı, kendisini bir gece baskınıyla yaşamdan silecek düşman klanlarla çevriliydi. Her klan, zorunlu olarak diğerinin düşmanıydı. Klan, bir bütün olarak aynı toteme tapınan üyeleriyle birlikte “biz”i, diğer klanlar ise, “ötekiler”i“ temsil etmekteydi. Biz” korunmak, “ötekiler” ise yok edilmek ya da etkisiz kılınmak durumundaydı.
Savaşın yıkıcılığı ve insan soyunun devamını tehlikeye sokması karşısında zamanla klanlar birleşerek kabile, kabileler federasyon ya da konfederasyon oldular. Fakat, sorunun özü değişmedi. Yaşam alanını genişletmek için savaşlar, daha büyük boyutlar kazanarak devam etti. Çünkü savaş, ilkel topluluk için zorunlu bir yaşam biçimi ve bir üretici güç niteliğindeydi. Onun “ötekiler”i kendisinden ayırmak ve ona göre davranmaktan başka bir seçeneği yoktu. İnanışlar, gelenekler, görenekler, değer yargıları.. her şey, ona göre biçimlenmişti.
19. yüzyılda yaşamış olan Amerikalı antropolog Morgan, Encient Society (Eski Toplum) adlı yapıtında uygarlık ya da tarih öncesi toplulukları, Vahşet ve Barbarlık olmak üzere iki ana döneme ayırmaktadır. Barbarlık Dönemini ise, üç evreye ayırarak incelemektedir. Bunlar, Aşağı Barbarlık, Orta Barbarlık ve Yukarı Barbarlık evreleridir.
Aşağı Barbarlık evresinde yaşayan topluluklar, avcılık ve toplayıcılık ile geçinmekte; sopa, ok, yay ve mızrak gibi ilkel araçlar kullanmaktadırlar. Aynı toteme tapınan topluluk, ortaklaşa elde ettiği ürünleri, yine ortaklaşa olarak tüketmektedir. Bu düzeyde ne kadın-erkek arasında ne de topluluğun diğer üyeleri arasında henüz toplumsal bir farklılaşma söz konusudur. Çünkü topluluğun ekonomik düzeyi, bir artık ürün elde etmeye ve dolayısıyla biriktirmeye olanak vermemektedir. Bu toplulukta, iş bölümü de gelişmemiştir. Sadece kadın ve erkek cinsi arasında, zorunluluktan kaynaklanan basit bir iş bölümü vardır. Erkek, ağırlıkla avcılık ve toplayıcılık işlerinde, kadın ise, doğurganlık özelliği nedeniyle ağırlıkla çocuk bakımı ve ev işlerinde yoğunlaşmıştır. Bu aşamada, doğurganlık özelliği kadına, toplumsal bir prestij sağlamaktadır. Çünkü bu özelliği sayesinde kadın, soyun devamlılığını güvence altına almakta; uzun sürelerle evde kaldığı için aynı zamanda, topluluk üyelerini soğuktan, karanlıktan ve yırtıcı hayvanların saldırılarından koruyan, yiyeceklerini çeşitlendirme ve lezzetlendirme olanağı veren ateşi sürdürmekte yani ocağı tüttürmektedir. Bütün bu nedenlerle topluluğun soy ağacı, kadına göre hesaplanmaktadır. Kadına özel bir konum ve güç kazandırdığı için bu toplumlara ana-erkil toplumlar da denilmektedir.
Yukarda, Aşağı Barbarlık aşamasındaki topluluğun gelişmişlik düzeyinin, günlük geçim kaynaklarını üretmenin dışında bir artı ürün yaratılmasına ve biriktirilmesine olanak vermediğinden söz etmiştik. Bu koşullar altında toplumun, üretmeyen veya savaşmayan, özetle işe yaramayan bireylere tahammül edemeyeceği, son derece anlaşılabilir bir durumdur. Çünkü bu bireyler, toplumun varlığını tehdit etmekteydiler.
Kimlerdi bunlar? Kuşku yok ki, en başta sakatlar ve yaşlılardı. Sakatlar ve yaşlılar, bir işe yaramadıkları gibi, toplumun bin bir güçlükle elde ettiği besin maddelerine ortak olmakta; toplumun sırtında bir yük oluşturmaktaydılar. Toplum bu yükten kurtulması zorunluydu. Böylece, sakatların ve yaşlıların toplum dışına itilmeleri veya yok edilmeleri uygulaması ve geleneğiyle yüz yüze gelmekteyiz.
Gerçekten de toplum tarihinde, sakatların ve yaşlıların ıssız dağ başlarında ölüme terk edildikleri veya bir biçimde öldürüldükleri bir dönem yaşanmıştır. Üstelik, toplumsal vicdanla bağdaşmadığı için dinsel ya da geleneksel törenlere dönüştürülerek gerçekleştirilmiştir. Bütün inanışlar, gelenekler, görenekler, değer yargıları, bu acımasız gerçeğe göre şekillenmiştir. Bir çocuğun sakat doğması, toplum için bir felakettir. Gazaba gelen tanrıların verdiği bir cezadır. Geleceğe yönelik bir uğursuzluk işaretidir. Üretim sürecinden kopacak denli yaşlanmış birinin, daha ömrü olsa bile, toplum için vadesi dolmuştur. Ölüm ardık, en güzel ve en kutsal bir görevdir. Sakat doğan,sakatlanan veya yaşlanan birey, “biz”e dahil iken, birden bire nitelik değiştirerek “öteki’ konumuna itilmiştir. O halde onun “katli vaciptir.”
Morgan sınıflamasına göre Orta Barbarlık evresinde yaşayan atalarımız, hayvanların ehlileştirilmesini öğrenmişler, sürü ekonomisi sayesinde toplumsal refah düzeyi bir hayli yükselmiştir. Sürü, toplumun belli başlı ve güvenceli bir ekonomik gücü haline gelmiştir. Ne ki, durumu gereği, bundan asıl yararlı çıkan erkektir. Çünkü, sürüleri uzak otlaklara götüren, aylarca başında kalabilen odur. Düşman kabilelerin saldırılarına karşı otlakları, sürüyü ve kabileyi koruyan yine odur. Bu sayede erkek, zamanla kadına göre bir ekonomik ve toplumsal üstünlük elde etmiş, sürülerin mülkiyetine ve kabilenin yönetimine sahip çıkmıştır. Artık soy, erkeğe göre hesap edilmektedir. Kadın, dört duvar arasına hapsedilmiş, erkeğine çocuk doğuran, onun her türlü ihtiyacını karşılayan bir dişi köledir artık. “Aklı kısa”dır; “eksik etek”tir; “biz”i temsil eden erkek cinsi karşısında “öteki”dir. Çok geçmeden inançlar, töreler, toplumsal değer yargıları imdada yetişecek ve bu durumu meşrulaştırıp pekiştirecektir. Bu toplum antropolojide, “ata erkil toplum” olarak anılmaktadır.
Kuşku yok ki, kadın cinsi, bu yeni duruma, uslu uslu boyun eğmiş değildir. Ana erkil topluluklar, uzun yıllar boyunca bu yeni ata erkil düzene karşı direnmiş; sürdürülen savaşlarda kadınlar, büyük kahramanlıklar göstermişler, ancak sonunda, yeni üretici güçleri temsil eden erkek egemen düzene yenik düşmüşlerdir. Karadeniz kıyılarımızda yaşadıkları bilinen Amazonlar, işte bu erkek egemen düzene karşı savaşım veren ana erkil toplum üyesidirler. Amazon, Latince memesiz anlamına gelmektedir. Ana erkil toplum kadınları, iyi yay çekebilmek için sağ göğüslerini keserek savaştıklarından dolayı bu adı almışlardır.
Üretim araçlarının gelişmesi, artık tek bir bireyin kendi karnını doyurmanın ötesinde fazla bir üretim yapma olanağını verdiğinden, Yukarı Barbarlık aşamasında savaş tutsakları öldürülmemekte, köle olarak kullanılmaktadırlar. Böylece toplum efendiler ve köleler biçiminde iki temel sınıfa bölünmeye başlamış; başlangıçta belirli bir süreyle köle olanlar, giderek ömür boyu, daha sonraları da soydan soya geçmek üzere kuşaklar boyu köle olmuşlardır. Kölenin hiçbir hakkı hukuku yoktur. O bir “konuşan alet”tir. Efendinin gönlüne göre her işte kullanılabildikleri gibi, öldürülebilirler ve bu yüzden düzen, efendiden asla hesap soramaz. Dinsel inanışlar, değer sistemleri, gelenekler, görenekler... her şey bu yeni sınıfsal bölünmeye göre şekillenmeye başlamış; bu durum devlet adı verilen siyasal kurumun tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte, daha sistemli ve güvenceli bir hale dönüşmüştür. Artık sınıfsal bir ayrımcılıktan söz edebilmenin toplumsal ve tarihsel koşulları oluşmuştur. Köleler, plebler, serfler, köylüler, ameleler... tarih boyunca sırasıyla sınıfsal ayrımcılığa tabi tutulan, aşağılayıcı ve dışlayıcı pek çok olumsuz değer yargılarına ve uygulamalara muhatap olan toplum kesimleri arasında yer almışlardır.
19. yüzyıl boyunca en vahşi ve iğrenç biçimleriyle uygulanan sömürgecilik çerçevesinde Kuzey Amerika’daki büyük latifundialarda karın tokluğuna çalıştırılmak üzere insan avcıları tarafından Kara Afrika’nın geniş toprakları üzerindeki yurtlarından hayvanlar gibi avlanıp koparılarak, insanlık-dışı koşullarda gemilerle yeni kıtaya taşınan kara derililer, gerek bu kıtada, gerekse beyazların azınlıkta olduğu Güney Afrika’da, tarihin tanıdığı en utanç verici ayrımcılığı olan ırk ayrımcılığına tabi tutulmuşlardır. Irk ayrımcılığı uygulamaları, sözümona “insan hakları çağı” olarak da anılan 20. yüzyıl boyunca da sürmüştür.
Tarihin en eski çağlarından beri ayrımcılığa tabi tutulan toplumsal kesimlerden biri de sakatlardır. Yazımızın başlangıcında da belirttiğimiz gibi, sakatlara karşı toplumun olumsuz değer yargıları, taa ilkel topluluklarda ortaya çıkmaya başlamış; toplum sakatı hep kendi günahının bir kefareti veya gazaba gelen tanrıların bir cezası, kendi yarattığı maddi değerleri, hiçbir katkı sunmaksızın sömürüp tüketen, bu yüzden kendisini daha da yoksullaştıran asalak olarak görmüştür. Ondan kurtulmak istemiş, o günkü kurtuluşun tek yolu onu dışlamak veya yok etmek olduğundan vicdanı kanayarak da olsa, onu bir biçimde öldürmüştür. Bu çelişik duygular, uzun bir tarih süreci boyunca toplumun bilinç-altına yerleşmiş ve kökleşmiştir. Adeta toplum, sakatların aynasında kendi encamını ve geleceğini seyretmekte, bu görüntülerden ürkmekte; bu aynada, kendi ihmalinin ve hatalarının yansımasını da görmekte; bu hatalarıyla bir türlü yüzleşememektedir. Özetle toplum, kendi kendisinden uzaklaşmak istemekte veya günahlarının kefaretini bir nebze de olsa ödeyerek vicdanını susturmaya çalışmaktadır. Böylece, sakatları görmezden gelmekte ya da sadaka veya himaye yoluyla görevini yaptığını var saymaktadır. Bu iki tutumun özü de gelip, en acımasız ve iki yüzlü bir ayrımcılığa dayanmaktadır. Öyle ki, ayrımcı değer yargıları ve uygulamalar, hiç beklenmedik bir zamanda ve hiç beklenmeyen kişilerden, onların tarihin taa derinliklerinden sürüp getirdikleri karanlık alt bilinçlerinden fırlayıp çıkmaktadır.
O nedenle, Danıştay’daki öğretmenlik duruşmasında Milli Eğitim Bakanlığı baş hukuk müşavirinin yargıçların vicdanına seslenerek, “Siz olsanız çocuklarınızı kör bir öğretmene teslim eder misiniz?” sorusunda, Sanir Lisesi’ne felsefe öğretmeni olarak atanan görme engelli İbrahim Er aleyhinde bazı velilerin kampanya açmalarında, aydın bir sanatçı olarak tanıdığımız sn. Prof. Dr. Can Etili’nin Ceyda’yı konservatuara kayıt yapmayışında şaşılacak fazla bir şey yoktur.
Bu yüzden, sakatlara karşı ayrımcılığın, basit önlemlerle, yasal düzenlemelerle, kısa bir sürede ortadan kaldırılabileceğini sanmak, büyük bir yanılgıdır. Sorunun temelli çözümü, önce ayrımcılığın toplum içindeki ekonomik temellerinin ortadan kaldırılmasıyla, yani sakatların, toplumsal yaşamın ve üretim sürecinin etkin bir parçası haline getirilmeleriyle, sonra da, toplumun tüm gözeneklerine dek işleyecek bir eğitim ve aydınlanma süreciyle, toplumsal köklü bir devrimci dönüşümle olanaklıdır.
